Yernish Ulley

She abbyrt ny Yernish ta loayrit ayns Queiggey Ulley ee Yernish Ulley (Gaedhilic, Gaeilic, Gaeilig ([ˈɡeːlʲɪc]) ny Gaedhlag ([ˈɡeːl̪ˠəɡ])). Cha nel agh un choontae ayns Queiggey Ulley lesh ard Gaeltacht ayn - Coontae Ghoon ny Ghoal - as er y fa shen ta'n ennym Yernish Ghoon ny Ghoal currit urree ny keayrtyn. Ayns ny 1960yn, hie shey lught thie ry cheilley er Raad Seoighe ayns Beeal Feirshtey dys Gaeltacht noa y chur er bun. Ta'n Ghaeltacht shen foast ayn 'sy laa t'ayn jiu. Ny yei shen as ooilley, ta recortyssyn jeh'n çhengey myr v'ee loayrit ayns coondaeghyn elley foast ry-gheddyn, as t'ad cur lesh reayrt lhean er Yernish Ulley dhooin. Tra va moyllaghyn Coimisiún na Gaeltachta ("Commishoon ny Gaeltaght") screeuit sheese ayns 1926, va ardjyn ayns Na Speiríní er y joarey eddyr Çheer Eoin as Coontae Ghoirrey aarlit da enney Gaeltacht, myrane lesh twoaie ny Glionyn ayns Aontrym as er Reachlainn. Ren y coontys shen cur sheese er possanyn beggey jeh Yernisheyryn ayns sheear hwoaie Choontae yn Chavan, shiar yiass Choontae Vuinaghan, as jiass Choontae Ard Maghey. Agh, cha row ny h-ardjyn shen er freayl agh derrey yn 20oo eash leah choud's hannee Gaeltacht na Speiríní ayn derrey ny 1950yn as Gaeltacht Ghlionyn Aontrym derrey ny 1970yn, ansherbee. Hooar y Yernisheyr jerrinagh ass Reachlainn baase 'sy vlein 1985.

Yernish Ulley
An Ghaedhilic, An Ghaeilic, An Ghaeilig, An Ghaedhlag
Fockley magh	[ˈɡeːlʲɪc] ny [ˈɡeːl̪ˠəɡ]
Goll er loayrt ayns	Pobblaght Nerin
Ard	Co. Ghoon ny Ghoal
Earroo loayreyderyn	<20,000
Kynney çhengey	Ind-Oarpagh Celtiagh Ellanagh Gaelgagh Yernish Yernish Ulley
Corys screeuee	Romanagh (Lhieggan Yernish)
Coadyn çhengey
ISO 639-1	ga
ISO 639-2	gle
ISO 639-3	gle
Linguasphere	50-AAA-ag

Ny tree abbyrtyn jeh'n Yernish noa-emshyragh, lesh Yernish Ulley 'sy twoaie.

Er y gherrid va enmys "Kerroo Gaeltacht" currit er ard Yernish Raad ny Faalyn ayns Beeal Feirshtey. Er mie lesh kianglaghyn shendeeagh lesh Queiggey Ulley, ta abbyrtyn ny Gaelgey Albinagh as ny Gaelgey rheynn cosoylaghtyn eddyr oc as Yernish Ulley.

Focklyn

Ta abbyrt Ulley goaill stiagh focklyn nagh vel ry-chlashtyn ayns abbyrtyn elley, ny nagh vel ry-chlashtyn agh ayns Coontae Vay Eo er lheh. Ayns cooishyn elley, rere ceaghley semantagh ta keealyn anchasley ayn kianglt lesh focklyn ayns Yernish Ulley ayns cosoylaght rish abbyrtyn elley. Ta sambylyn jeh ny focklyn shen goaill stiagh lheid as:

• amharc, "jeeagh" (boayl elley amharc as féach, as eh çheet er "prowal" ny "eab" ayns Ullee)
• bomaite, "minnid" (boayl elley nóiméad, nóimint, neómat, a.r.e.)
• cluinim "Ta mee clashtyn" (jiass cloisim). Dy firrinagh, ta'n c- toshee boggit lesh ny gyn olt erbee (er yn oyr dy row olt boggagh ayn ayns Yernish Chlassicagh: do-chluin as eh livrey chluin ayns Ullee)
• eallach "ollagh" (jiass beithígh "ollee")
• gamhain "lheiy" (jiass lao as gamhain)
• girseach "doodee" (jiass gearrchaile)
• bealach mór "raad" (jiass as sheear bóthar as ród, as bealach "bollagh"). Gow tashtey dy vel bealach er e hene ymmydit myr roie-ockle ta çheet er "ayns troa" ny "dys": d'amharc sé bealach na farraige = "yeeagh eh rish y cheayn"
• druid "dooin" (jiass as sheear dún; ayns abbyrtyn elley ta druid çheet er "scughey bentyn rish red erbee", myr shen druid ó rud = shaghney veih red, druid isteach = jeigh stiagh)
• eiteogaí "skianyn" (jiass sciatháin)
• sópa "sheeabyn" (cadjinit gallúnach, Conamara gallaoireach)
• stócach, "aeglagh", "leggad" (jiass = aeglagh)
• cál "caayl" (jiass cabáiste)
• fá "mychione, fo" (stundayrtit faoi 'Sy Vooan ta 'fé', 'fí' as 'fá' ymmydit er son 'fo'; 'mar gheall ar' = "mychione")
• Gaeilg, Gaelic "Yernish" (stundayrtit Gaeilge, jiass Gaoluinn, Gaelg Gaelg, Gaelg Albinagh Gàidhlig)
• caidé (cad é) atá? "cre?" (Connaghtey céard tá; Y Vooan cad a thá, cad é a thá, dé a thá)
• tábla "boayrd" (sheear bord, jiass bord ny clár)
• cá huair "cuin?" (Connaghtey cén uair; Y Vooan cathain, cén uair)
• faoileog "foilleig" (stundayrtit faoileán)
• falsa "litçheragh" (jiass as sheear leisciúil, fallsa = "foalsey, kialgeyragh")
• ta'n fockle iontach "yindyssagh" ymmydit myr fockle geyraghey ayns ynnyd y roie-ockle an- ta ymmydit ayns abbyrtyn elley.

Ayns cooishyn elley, rere ceaghley semantagh ta keealyn elley kianglt lesh focklyn ayns Yernish Ulley ayns cosoylaght lesh yn 'ockle cheddin ayns abbyrtyn elley. Ta sambylyn jeh ny focklyn shen goaill stiagh lheid as:

• cloigeann "kione" (jiass as sheear ceann; boayl elley, ta cloigeann çheet er "claigin")

• capall "laair" (jiass as sheear lár; boayl elley, ta capall çheet er "cabbyl")

Sheeanchoryssaghtys

Ta cummal sheeanagh Yernish Ulley (bunnit er abbyrt Ghaoth Dobhair) taishbynit 'sy chaart eiyrtyssagh (jeeagh er Abbyrlhit Sheeanagh Eddyr-ashoonagh ry hoi meenaghey er ny cowraghyn). Ta ny cowraghyn 'sy lieh eaghtyragh taishbyney corocklyn coghooysagh (ny corocklyn "lhean" dy tradishoonagh) choud's t'adsyn 'sy lieh eeghtyragh taishbyney corocklyn cleaoil ("keyl"). Cha nel ny corocklyn /h, n, l/ nyn gorocklyn lhean ny keyl.

Corocklyn	Meillagh						Crooinagh						Drommey				Sluggidagh
	Daa-veillagh		Meill- eeacklagh		Meill- choghooysagh		Feeacklagh		Cooyl-eeacklagh		Cooyl-eeacklagh- cleaoil		Cleaoil		Coghooysagh
Bleaystagh	pˠ pʲ	bˠ bʲ					t̪ˠ	d̪ˠ			ṯʲ	ḏʲ	c	ɟ	k	ɡ
Screebagh/ Faggyssaght			fˠ fʲ	vʲ		w			sˠ		ʃ		ç	j	x	ɣ	h
Stronnagh		mˠ mʲ						n̪ˠ		n		ṉʲ		ɲ		ŋ
Crank										ɾˠ ɾʲ
Faggyssaght lhiattagh								l̪ˠ		l		ḻʲ

Ta ny breeocklyn ayns Yernish Ulley taishbynit 'sy chaart shoh eiyrtyssagh. Cha nel ny buill shoh agh buill faggyssagh, er yn oyr dy vel cleaoilaghys as coghooysaghys jeh ny corocklyn cruinn cur cleayney er ny breeocklyn.

Kaart breeocklyn jeh Yernish Ulley

Ta alsheeanyn ec breeocklyn liauyr ayns shillabyn trimmidagh as roish /h/.

Ayns bishaght, ta ny daaghooaghtyn /ia, ua, au/ ry chlashtyn ayns Yernish Ulley.

Ta troyn ennagh jeh sheeanchoryssaghtys Yernish Ulley as ad rheynn ee magh veih ny h-abbyrtyn elley goaill stiagh lheid as:

• Cha nel agh un neu-vleaystagh meillagh - y faggyssaght [w]. Ayns abbyrtyn elley, ta'n screebagh [vˠ] ry chlashtyn ayns ynnyd jeh, ny ayns bishaght lesh, [w]. Cha nel abbyrt erbee jannoo neuchosoylaght heeanagh eddyr y faggyssaght as y screebagh, ansherbee.
• Dy mennick ayns abbyrtyn Ulley, foddee dy vel [tʲ] çheet er [tʃ] myr t'ayns "teach" (focklit magh myr "çh" ny Gaelgey). Er yn aght cheddin ta [dʲ] çheet er [dʒ] myr t'ayns "dearg" (focklit magh myr "j" ny Gaelgey). Ta'n caghlaays shen ry chlashtyn dy mynchooishagh mastey loayreyderyn aegey yn abbyrt shen. Ta'n fockley magh shen jeh ny corocklyn "t" as "d" keyl ry chlashtyn ayns Gaelg as Gaelg Albinagh.
• Ta anchasley tree-vollagh ayn mastey stronnee chrooinagh as lhiattee: /n̪ˠ ~ n ~ ṉʲ/, /l̪ˠ ~ l ~ ḻʲ/, as cha nel liuraghey ny daaghooaghtys jeh breeocklyn giare roish ny sheeanyn shen as /m/. Myr shen, choud's ta ceann "kione" focklit magh myr /cɑːn/ ayns Queiggey Connaghtey as /caun/ ayns Queiggey Mooan, ayns Queiggey Ulley t'eh focklit magh myr /can̪ˠ/
• Ta /ɔː/ co-reggyrt rish /oː/ ny h-abbyrtyn elley. Ta /oː/ Ulley co-reggyrt rish /au/ ny h-abbyrtyn elley.
• Ta breeocklyn liauyr jeant ny s'girrey ayns shillabyn neu-hrimmidagh.
• Ta /n/ focklit magh myr [r] (ny ta /r/ currit ayns e ynnyd) jei corocklyn magh veih [s]. Ta'n yindys shen ry chlashtyn ayns Queiggey Connaghtey chammah.
• Ta'n -adh cairscreeuagh ayns shillabyn neu-hrimmidagh focklit magh myr [u] dy kinjagh (t'eh shen goaill stiagh cummaghyn breearagh).
• Ta'n -ach cairscreeuagh neu-hrimmidagh focklit magh myr [ax], [ah], ny [a].

Jalloo-oaylleeaght

Ceaghlaghyn toshee

Ta'n daa cheaghley toshee cheddin ayns Yernish Ulley, boggaghys as stronnaghys, myr t'ec y daa abbyrt elley as y çhengey chadjinit, as t'ad ymmydit myr y cheddin son y chooid smoo. Ta lhimmey ynrican ayn, ansherbee: ayns Queiggey Ulley ta'n ennymockle unnaneagh 'sy toyrtagh jei yn olt jeeragh goaill ymmyd jeh boggaghys (m.s. ar an chrann "er y villey") (myr t'ayn ayns Gaelg as Gaelg Albinagh), raad dy vel eh goaill ymmyd jeh stronnaghys ayns Queiggey Connaghtey as Queiggey Mooan (ar an gcrann), agh ayns cooishyn ny fockly den, don as insan er-lhimmey, raad dy vel boggaghys taghyrt 'sy çhengey lettyragh. Ta kied 'sy çhengey chadjinit ymmyd y ghoaill jeh'n daa jargaght.

Breearyn

She tro ny breearyn ayns Yernish na mestey cummaghyn oltscarree (raad dy vel oayllys mychione y phersoon kiarit liorish far-ennym) as cummaghyn taahit (raad dy vel oayllys mychione earroo kiarit ayns meer yerree er y vreear) 'sy cho-whingys oc. Ayns Queiggey Ulley as Twoaie Connaghtey ta ny cummaghyn oltscarree ymmydit ayns arraghys cummaghyn raad dy vel cummaghyn taahit 'sy çhengey chadjinit, m.s. molann muid "ta shin moylley" (cadjinit molaimid, as muid ny cummey ergooyl veih'n jerrey breearagh -mid as nagh vel ry-chlashtyn ayns abbyrt Mooan, as eh freayl sinn myr roie-ockle yl-rey yn chied phersoon myr t'ayns Gaelg as Gaelg Albinagh) ny mholfadh siad "voyllagh ad" (cadjinit mholfaidís). Foddee ymmyd y yannoo jeh ny cummaghyn taahit, goaill stiagh ad nagh vel lowit 'sy çhengey chadjinit, ayns freggyrtyn giarey.

She yn veer yerree ry heet jeh'n nah cho-whingys ayns Queiggey Ulley na -óch- (focklit magh myr [ah] ayns cosoylaght rish -ó-, m.s. beannóchaidh mé [bʲan̪ˠahə mʲə] "Neeym bannaghey" (cadjinit beannóidh mé [bʲanoːj mʲeː]).

Ta cummaghyn er lheh ec breearyn meereiltagh ennagh ayns Queiggey Ulley as ad neu-chosoylagh rish ad 'sy çhengey chadjinit. Myr sampleyr:

• (gh)níom (cummey seyr ynrican) "Neeym" (cadjinit déanaim) as rinn mé "Ren mee" (cadjinit rinne mé)
• tchíom [t̠ʲʃiːm] (cummey seyr ynrican) "Ta mee fakin" (cadjinit feicim, Jiass chím (cummey seyr ynrican))
• bheiream "Ta mee cur" (cadjinit tugaim, jiass bheirim), ní thabhram ny ní thugaim "Cha nell mee cur" (cadjinit ní thugaim ynrican), as bhéarfaidh mé/bheirfidh mé "Verym" (cadjinit tabharfaidh mé, jiass bhéarfad (cummey seyr ynrican))

Meeryn

Ayns Queiggey Ulley ta'n veer yiooldagh cha (chan roish breeockle, char 'syn emshyr chaie) ymmydit choud's ta abbyrtyn elley goaill ymmyd jeh ní as níor. Ta'n cummey shen ry chlashtyn ny s'menkey ayns twoaie Ghaeltacht Ghoon ny Ghoal. Cha nel cha lhiggey da'n emshyr ry-heet çheet ny yei: raad dy vel keeal ry-heet ayn, ta'n emshyr laaragh cliaghtagh ry-chlashtyn. T'eh cur lesh "ceaghley mestit": ta /t/ as /d/ goaill ymmyd jeh stronnaghys, choud's ta corocklyn elley goaill ymmyd jeh boggaghys. Ayns abbyrtyn ennagh, lheid as ayns Gaoth Dóbhair, ta cha goaill ymmyd jeh stronnaghys er dagh corockle, goaill magh b- ayns cummaghyn y vreear 'dy ve', as f- ny keayrtyn:

Yernish Ulley	Yernish Chadjinit	Gaelg
Cha dtuigim	Ní thuigim	"Cha nel mee toiggal"
Chan fhuil sé	Níl sé (giarrit veih ní fhuil sé)	"Cha nel eh"
Cha bhíonn sé	Ní bheidh sé	"Cha bee eh"
Cha phógann muid/Cha bpógann muid	Ní phógaimid	"Cha nel shen cur paagyn"
Chan ólfadh siad é	Ní ólfaidís é	"Cha oylagh ad eh"
Char thuig mé thú	Níor thuig mé thú	"Cha hoig mee oo"

Co-ordrail

Ta'n abbyrt ayns Ulley goaill ymmyd jeh emshyr laaragh jeh'n mode fo-nastagh ayns cooishyn er lheh raad dy vel abbyrtyn elley goaill tosheeaght jeh'n chowreydagh ry-heet:

Suigh síos anseo aige mo thaobh, a Shéimí, go dtugaidh (dtabhairidh, dtabhraidh) mé comhairle duit agus go n-insidh mé mo scéal duit.

Soie sheese ayns shoh ec my heu, Héimí, dy chur mee coyrle dhyt as dy inshee mee my skeeal dhyt.

Foddee dy vel yn ennymockle breearagh dy ve ymmydit ayns oltyn fo-oardeeagh lesh biallagh ta anchasley rish eshyn jeh'n phreeu-olt:

Ba mhaith liom thú a ghabháil ann.

By vie lhiam oo y ghoaill ayn.

Jeeagh er neesht

• Baarle Albinagh Ultagh
• Baarle Ulley Meanagh
• Gaelg Albinagh

Kianglaghyn mooie

• Saaseyn Gaelgagh jeeraghey er Yernish Ulley (Yernish)
• Possan yahoo da lught ynsee Yernish Ulley
• Traaght mychione Yernish Ulley screeuit ec Panu Petteri Höglund (Baarle)
• Iontaobhas Ultach - undinys ta freggyrtagh ry hoi ardjaghey ny Yernish ayns Queiggey Ulley
• Dáil Uladh - coorseyn Yernish as taghyrtyn cultooragh da deiney aasit as da lught thie