Yn Albaan
| This article needs grammatical and orthographic revision / Ta feme er karraghey ec yn art shoh. Ny gow magh y fogrey shoh derrey vees yn art er ny charraghey ec Gaelgeyr fondagh, my saillt. Please do not remove this notice until the article has been revised by an experienced Manx speaker. |
- She yn çheer Valkanagh bun-chooish y duillag shoh. My ta sym ayd ayns çheer 'syn Oarpey Heear Hwoaie, lhaih Nalbin.
She çheer ayns yn Europey ee yn Albaan (Albaanish: Shqipëria) ny Pobblaght ny h-Albaan (Albaanish: Republika e Shqipërisë). T'ee çhemmit liorish Montenegro da'n twoaie, Kosovo da'n shiar hwoaie, Pobblaght ny Massadoan da'n shiar, as y Ghreag da'n jiass. T'ee çhemmit liorish y Vooir Aidreeatagh. Ta'n Albaan er cloie paart bentyn da ayns smaghtey çhionnidyn eddyr-chynneeagh ayns yn Europey as t'ee shirreyder cummyssagh da olteynys ayns yn Unnaneys Europagh.
| Republika e Shqipërisë Pobblaght ny h-Albaan |
||||||
|---|---|---|---|---|---|---|
|
||||||
| Jarroo-raa: Ti Shqipëri më jep nder, më jep emrin shqipëtar "Ta shiu, yn Albaan, cur onnor dou, ta shiu cur yn ennym Albaanagh orrym" |
||||||
| Arrane ashoonagh: Himni i Flamurit Arrane y vrattagh |
||||||
 |
||||||
| Preeu-valley (as y balley smoo) | Tirana 41°20′ Hwoaie 19°48′ Hiar
| |||||
| Çhengey oikoil | Albaanish | |||||
| Çhengaghyn ardjynagh er enney | Greagish, Massadoanish | |||||
| Reiltys | Pobblaght ard-whaiylagh | |||||
| - | Eaghtyrane | Ilir Meta | ||||
| - | Ard-vinishter | Edi Rama | ||||
| Seyrsnys | ||||||
| - | Veih Impiraght ny Turkee | 28 Sauin 1912 | ||||
| Eaghtyr | ||||||
| - | Yn clane | 28,748 km² (139-oo) 11,100 mi ker |
||||
| - | Ushtey (%) | 4.7 | ||||
| Earroo yn phobble | ||||||
| - | Ooley 2008 | 3,600,523 (130-oo) | ||||
| - | Glooaght | 134/km² (63-oo) 318.6/mi ker |
||||
| LTS (CCK) | Ooley 2008 | |||||
| - | Yn clane | $21.160 billioon (112-oo) | ||||
| - | Yn dooinney | $6,649 (100-oo) | ||||
| Gini (2005) | 26.7 (injil) | |||||
| ALD (2007) | ▲ 0.801 (ard) (68-oo) | |||||
| Argid | Lek (ALL) |
|||||
| Traa ynnydagh | CET (UTC+1) | |||||
| - | Souree (TTLS) | CEST (UTC+2) | ||||
| Coad eddyr-voggyl | .al | |||||
| Coad çhellvane | +355 | |||||
ShennaghysEdit
ShennEdit
Ta'n Albaan er ve chlannit er dyn traaghyn roie-hendeeagh as v'eh coardit rish yn Illyriaghyn,[1], shennayryn jantagh dy yn Albaneaghyn.[2] Ta'n Albaan er fakin lab dy raghlid er feie e shennaghys. Ren Greagaghtyn, Romanaghtyn, Baisantaghtyn, Veneeshaghtyn as Turkaghtyn skeabey.
Ta'n aahirrey shenndaaleeagh taishbyney shen yn thalloon shen t'eh chlannit rish Albaneaghtyn v'eh chlennit kied ayns yn Eash Chloaie. Va'n chied thallooyn coardit ad shen lesh emshir foayragh. Ayns yn Albaan, ta'n baljyn beg er ve feddynit magh ayns Shkodra, ayns Konispol, ec Cronk Dajti, as ec Saranda.
Va smooirlaghyn dy troggalyn foawragh feddynit magh ec Kretsunitsa, Arinishta, as curryn elley dy yn slyst dy Gjirokastra. Ta'n boallaghyn dy yn caayr fakinagh ec Gradishti.
Ta'n caayr aa-feddynit magh dy Butrint cowreydagh lee jiu shen v'eh nar v'eh ymmydit Jool Caesar. V'eh sursmooinaghit phost do'scanshoil.
PelasgiaghtynEdit
Ta'n Eash Ooha soilshagheit lesh mooadaghey dy yn earroo yn phobble. Haink sleih jeh yn shiar eddyr 2500 as 2000 R.C. Ta shoh earroo yn phobble credit dy ve yn Pelasgiaghtyn, shen t'ad er ve imraait rish screeudeyryn lheid as Homer, Herodotus, as Thucydides.[3][4][5]
Hoshee yn ughtaghey dy earroo yn phobble rish possan kynneeagh er yn Eash Ooha. Screeu Herodotus, screeudeyryn greagagh, mychione yn Pelasgiaghtyn.
Yn Reeriaght dy Illyria (1225-167 R.C.)Edit
Ren yn Reeriaght dy Illyria goaill stiagh yn thallooyn dy yn Albaan jeinagh agh, er y e anchoodaghey, ren eh cur roshtyn er Mooir Aidreeatagh. Va Scodra e ard-valley.
Va'n chied ree dy Illyria er fys Hylli (Albaneish:Ylli;Rontager). T'eh recortit da er hooar baase ayns yn vlein 1225 R. C. Ren yn Reeriaght reirey yn ardniau dy e bishaghey ayns yn kiarroo eash R. C., nar ren ree Bardhyllus co`unnanaghey heese e reill yn reeriaghtyn dy Illyria, Molossia as yn Vasseydoan. Agh hoshee e fioghey as eiyrtys dy yn soiaghyn dy yn ayr dy Alistair Mooar.
Yn eash GreagaghEdit
Jeh 800 da 600 RC, va tead dy coloinyn crooit rish yn Greagaghtyn ec Illyria. Va'n scanshoil smoo Epidamnus as Apollonia.
Garroo coheeynt lesh yn ardane dy yn coloinyn, hoshee cleinyn Illyriagh crooit cochaarjysyn lesh cleinyn elley da kiarailyn coadee ny breinn.
Ayns 231 RC, va cochaarjys crooit rish yn Reeriaght dy Illyria as Acarnania.
Eash Romanagh as BaisantaghEdit
Va'n hene-reilltys Illyriagh currit mow rish yn Impiraght Romanagh ayns 165 RC. Va'n Albaan romanagh tessenit rish yn Via Egnatia. Jei ve currit fo haart rish yn Impiraght Romanagh, va Illyria crooit as cummaght. Va Illyricum ny s'anmey rheynnit stiagh ayns yn cummaghtyn dy Dalmatia as Pannonia.
Ta daa cowreynyn gyn eeck dy cleayney Romanagh: Ren yn Albaneish eeassaghey earroo mooar dy focklyn, son y chooid smoo focklyn chrauee as liturgagh, lhiastyn da yn nhee shen va'n Albaan kianglt rish da yn Agglish ny Raue, myr va'n credjue dy Yeesey Chreest preaçhit da yn Albaneaghtyn rish Noo Phaayl.
Va'n Albaneaghtyn lee na oc ayrn ayns yn reihys dy yn Impiryn Romanagh er yn amm boiraneagh dy yn Impiraght echey, er coontey ren yn Arrey Prætoriagh jannoo seose son y chooid smoo dy sidooryn Illyriagh.
Jei lhieggey yn Raue, va'n Albaan cochorpit stiagh ayns yn Impiraght Baisantagh. Va'n Albaan fo reill Baisantagh derrey va'n Impiraght Turkagh cochorpit bunnys dy yn thallooyn Baisantagh.
Eash TurkaghEdit
Va'n Impiraght Turkagh mooadagheit jeh Anatolia da ny çheeraghyn Balkanagh ayns yn kiarroo eash jeig. Rish yn wheiggoo eash jeig, va'n Turkaghtyn er cur lesh fo smaght bunnys cagh dy yn chione çheerey Balkanagh ny s'looid yn thalloo Albaneagh. Haink yn Albaan dy ve cowrey dy shassoo noi da yn Impiraght Turkagh.[6]
Jeh 1443 da 1468, va shassoo noi yn Impiraght leeidit rish Gjergj Kastrioti Skanderbeg. Fo brattagh ruy ymmyrkane yn cowrey heraldagh dy Skanderbeg, ren armee Albaneagh dy 30,000 deiney cummal jeh caggaghyn Turkagh noi oc thallooyn chum feed as kiare bleinjyn. Eisht ren Skanderbeg aa-clamey Catoleaghys Romanagh as vrish eh caggey bannee noi yn Impiraght Turkagh.[7]
Jei yn baase dy Skanderbeg, ren shassoo noi freayll derrey 1478. Va'n cochaarjysyn crooit rish Skanderbeg currit mow, as va'n thalloon Albaneagh currit fo haart rish yn Impiraght Turkagh. Jei e shoh, hea ymmodee jeh'n sleih dy yn Albaan da Iddaal. Va'n Albaan ayrn dy yn Impiraght derrey 1912.
Coondaeghyn as slystynEdit
Ta'n Albaan rheynnit stiagh ayns 12 (Albaneish: qark/qarku'). Ta dagh coontae fo-rheynnit stiagh ayns slystyn:
| Coontae | Slystyn | Ard-valley | |
|---|---|---|---|
| 1 | Berat | Berat, Kuçovë, Skrapar | Berat |
| 2 | Dibër | Bulqizë, Dibër, Mat | Peshkopi |
| 3 | Durrës | Durrës, Krujë | Durrës |
| 4 | Elbasan | Elbasan, Gramsh, Librazhd, Peqin | Elbasan |
| 5 | Fier | Fier, Lushnjë, Mallakastër | Fier |
| 6 | Gjirokastër | Gjirokastër, Përmet, Tepelenë | Gjirokastër |
| 7 | Korçë | Devoll, Kolonjë, Korçë, Pogradec | Korçë |
| 8 | Kukës | Has, Kukës, Tropojë | Kukës |
| 9 | Lezhë | Kurbin, Lezhë, Mirditë | Lezhë |
| 10 | Shkodër | Malësi e Madhe, Pukë, Shkodër | Shkodër |
| 11 | Tirana | Kavajë, Tirana | Tirana |
| 12 | Vlorë | Delvinë, Sarandë, Vlorë | Vlorë |
Screeuynyn moylleeEdit
- ↑ Dosti, R: "The Times", page 1. Albania's ancient history surfaces,September 03, 2006
- ↑ Albania Past and Present by Connstanine A.C,and Charles,D: "Columbia University", page 10. April, 1919
- ↑ Dionysius of Halicarnassus, Roman Antiquities, Book 1, 17 (LacusCurtius).
- ↑ Ovid, Metamorphoses, Book 12.1 (Perseus).
- ↑ Strabo,Geography, Book v,2.4 (LacusCurtius).
- ↑ Library of Congress Country Study (http://lcweb2.loc.gov/frd/cs/altoc.html) of Albania
- ↑ Library of Congress Country Study (http://lcweb2.loc.gov/frd/cs/altoc.html) of Albania