Towse-oaylleeaght

Ta towse-oaylleeaght (Baarle: geometry, veih'n Ghreagish γεωμετρία; geo "cruinney", metria "towse") ny vanglane maddaght ta bentyn rish feyshtyn mooadys, cummey, as rish earrooyn as nyn muill conastagh, as troyn reamys. Ta'n towse-oaylleeaght nane jeh ny h-oaylleeaghtyn by hinney. Ec y toshiaght v'eh ny chorpane oayllys obbree bentyn rish lhiuridyn, eaghtyryn, as thummidyn. Agh 'sy treeoo eash RC, va'n towse-oaylleeaght currit ayns form baghtagh liorish Euclid. Lhig eh sheese y stundayrt towse-oaylleeaghtagh towse-oaylleeaght Euclidagh. Va'n rollageydys, cur buill ny planaidyn as ny rollageyn er y chruinney niauoilagh, ny vun scanshoil son feyshtyn towse-oaylleeagh rish ny 1,500 bleeantyn ny yei.

Va çheet stiagh co-ordnaidyn liorish René Descartes as çheet gy kione co-cheimnagh yn algeerey cur cowrey er keim noa ny towse-oaylleeaght, er y fa dy vel maddaghteyryn abyl soilshaghey magh earrooyn towse-oaylleeagh, lhied as lockeryn cruillit, dy bun-ronsee, t'eh shen lesh cormidyn as foaynooyn. V'eh ny phaart ogheragh ayns çheet magh y chalcalys 'sy 17oo eash. Harrish shen, va sheiltynys ny perspeghtaght taishbynit dy row ny smoo ayns towse-oaylleeaght na troyn meadragh nyn earrooyn. Va'n towse-oaylleaght lhiassaghit lesh y studeyrys er cummey undinagh chorpaneyn towse-oaylleeagh va'n bun oc lesh Euler as Gauss. Rere eh shen, va ny h-oaylleeaghtyn reamys-oaylleeaght as towse-oaylleeaght anchaslyssagh currit er bun.

Veih feddyn magh ny towse-oaylleeaght neu-Euclidagh 'sy 19oo eash, haink caghlaa fraueoilagh er eie y reamys. Ta towse-oaylleeaght noa-emshiragh cur sursmooinaght er earrooeeyn, reamysyn ta ny smoo foayssagh na'n reamys Euclidagh, t'ad neuchosoyley roo, faagail magh er beggan. Foddee ve cummey elley er ny reamysyn shen, as ad lhiggey dooin gra fo lhiurid. Ta kianglaghyn lajer eddyr y towse-oaylleaght as fishig, as ad ry-hoilshey lesh ny kianglaghyn t'eddyr towse-oaylleeaght Riemannagh as conastaght chadjin. Ta nane jeh ny sheiltynysyn s'aa, sheiltynys streng, feer cosoylagh lesh y towse-oaylleeaght.