Shennaghys Vannin: Difference between revisions

Content deleted Content added
No edit summary
Xqbot (resoonaght | cohortyssyn)
m robot Adding: ca:Història de l'Illa de Man; cosmetic changes
Linney 1:
Ta '''[[Ellan Vannin]]''' ny boayl cummaltys deiney veih jerrey [[yn Eash Rioee Yerrinagh]] ny smoo na 10,000 bleeantyn er-dy-henney. Haink ram soiagheryn as [[traght|traghtalee]]alee gys yn ellan harrish ny bleeantyn. Ny yei coloinaghys yn ellan lesh sleih ass [[Nerin]] 'sy chied villey bleeaney, haink y Chreestiaght gys yn ellan as ny yei shen va'n ellan currit da soiaghyn liorish [[ny Loghlynee]] ass [[Norlynn]]. Ny yei ard-çhiarnys fo stiurey Norlynn myr cooid jeh [[Reeriaght Vannin as ny h-Ellanyn]], haink er Mannin dy ve ny shellooders ny crooinyn Albinagh as Sostynagh.
 
Veih'n vlein 1866, va Mannin ny [[Croghane-Crooin]] as ta [[hene-reiltys]] [[deynlaght|deynlagh]] eck.
 
== Roie-hennaghys ==
{{ardart|Shenndaaleeaght Vannin}}
[[ImageCoadan:CIIC 504.gif|thumb|150px|Clagh [[Ogham]] ass Mannin ta taishbyney yn ''dreeym'' 'sy çheshvean. Ta'n teks lhaih BIVAIDONAS MAQI MUCOI CUNAVA[LI]; ayns Gaelg: Bivaidonas, mac yn eggys Cunava[li].]]
 
Haink er Mannin dy ve ny h-ellan mygeayrt 85,000 bleeantyn er-dy-henney traa ren ardjidyn irree ny marrey liorish ny h-awinyn rioee lheie giarrey yn Vretyn Vooar veih'n Oarpey Vooarheeragh da'n cheayrt jerrinagh. Va droghad thallooin ayn eddyr Mannin as Cumbria roish y date shen, agh cha nel boayl as toshiaght y droghad shen mie er fys.<ref>''A New History of the Isle of Man Volume 1 - The Evolution of the Natural Landscape.'' reaghit liorish Richard Hiverrell as Geoffrey Thomas pp295-296 (1-d Chlou)(2006) Liverpool University Press ISBN 0-85323-587-2</ref>
Linney 19:
T'eh cosoylagh dy row ny kied h-eggyssyn Celtiagh jeh'n torçh [[Brythonagh]]. T'eh er credjal dys haink Yernee dys yn ellan mygeayrt ny bleeaney 700 BNJ as va'n cur stiagh shen ny vun jeh ny kied cummaltee Manninagh. T'eh shen ry-akin ayns ceaghley ny çhengey ymmydit ayns cowraghyn grainnit Ogham. Ta gloo-chiangley foast eddyr Gaelg Vanninagh, as Gaelg Albinagh as Gaelg Yernagh (Yernish).
 
== Kioneys Brythonagh ==
 
Ta shennaghys neuvonnagh Vanninagh car yn eash Brythonagh tannaghtyn gyn fys. Cha nel agh recortys ynrican er taghyrt erbee roish çheet ny Loghlynee, as t'eh currit gys lieh [[Báetán mac Cairill|Váetán mac Cairill]], ree [[Ullee]], ec jerrey yn sheyoo eash (agh t'eh er credjal ec sleih ennagh dy vel y taghyrt shen cowraghey Manau Gododdin eddyr [[Keyllys y Chleayee]] as [[Linne Foirthe]]).
Linney 27:
Dy tradishoonagh, hug [[Noo Maghal]] (Maccul), sushtallagh Yernagh lesh yn ennym echey currit er ennym skeerey, y Chreestiaght gys yn ellan. Ta ennym yn ellan çheet magh ass ''[[Manannán mac Lir|Manannán]]'', jee Brythonagh as Gaelgagh ny marrey.
 
== Kioneys Loghlynagh ==
Ta daa amm car eash chioneys ny Loghlynee - y chied amm roish barriaght Vannin liorish [[Gorree Crovan]] ayns 1079, as yn amm elley ny yei. Va'n amm s'leah cowrit lesh caggey as gurneilys neuhickyr; va'n nah amm cowrit lesh shee son y chooid smoo.
 
Linney 44:
Ta'n chied choontys jeh cur stiagh Sostynagh ayns cooishyn Vannin recortyssit 'sy 13-oo eash leah, nar hug [[Ragnald Vannin|Ree Ragnald]] (lhing reiragh 1187 - 1229) ammys da Ree [[Juan Hostyn]] (lhing reiragh 1199 - 1216). Agh va eash fo stiurey ny h-Albinee ayn roish bunneeaght ghurneilys slane ny Sostynee, ansherbee. Car yn eash Loghlynagh va ny h-ellanyn fo stiurey ennymagh reeghyn [[Norlynn]], agh cha shass ad seose er nyn son lesh creeoilid agh ny keayrtyn. Hass [[Harral I Norlynn|Harral Haarfager]] seose er nyn son da'n chied cheayrt mygeayrt ny bleeaney 885. Ny yei shen, hass [[Magnus III Norlynn|Magnus Barfod]] er nyn son mygeayrt 1100: ren y daa jeu barriaght er ny h-ellanyn. Veih'n 12-oo eash meanagh derrey 1217 hannee yn kiondeeys Norlynnagh dy ve scaadooagh. Agh ny yei'n date shen haink er dy ve ny rieughid as, myr eiyrtys, hie Norlynn ayns covuilley lesh niart ny [[Nalbin|h-Albey]].
 
=== Eddyrchloiaghyn Albinagh ===
Er-jerrey, ayns 1261, hug [[Alistair III ny h-Albey]] çhaghteryn gys Norlynn gys barganey er son coyrt seose ny h-ellanyn, agh cha row ny h-eabyn oc rahoil. Myr shen, chur eh noidanysyn ayns toshiaght, as myr eiyrtys haghyr [[Cah ny Lhargeeyn Goaldagh]] oin flod Norlynnagh ayns 1263. Ansherbee, hooar y ree Norlynnagh, [[Haakon IV Norlynn|Haakon Haakonsson]] baase 'sy gheurey ny yei, as lhig eh shen da ree Alistair jerrey rahoil y chur er y chaggey. V'eh er [[Magnus III Vannin|Magnus]], [[Ree Vannin as ny h-Ellanyn]] (lhing reirey 1252 - 1265), quoi v'er çheu ny Norlynnee, ny h-ellanyn, er-lhimmey jeh Mannin, y lhiggey seose, as v'eh er ammys y chur da ny h-Albinee. Daa vlein ny yei hooar Magnus baase as ayns 1266 lhig [[Magnus VI Norlynn]] seose ny h-ellanyn, goaill stiagh Mannin, gys Nalbin rere [[Conaant Pheairt]] er leagh 4,000 [[marg]]yn as bleeanaght 100 margyn. Agh cha row reirey Albinagh er Mannin shickyrit derrey 1275, tra chaill ny Manninee [[Cah Roonysvaie]], faggys da [[Balley Chashtal]].
 
== Kioneys Sostynagh ==
'Sy vlein 1290 va Mannin ayns shelloo Ree [[Edard I Hostyn]], as hannee ee ayns ny laueyn echey derrey 1313, nar ghow [[Raibeart I ny h-Albey]] ee ny yei çhionney stiagh er [[Cashtal Rosien]] er feie queig bleeaney. Ny yei shen, derrey 1346 nar ren [[Cah Nevile's Cross]] briwnys er y strepey eddyr Nalbin as Sostyn ayns foayr Hostyn, va Mannin ny keayrtyn fo stiurey Hostyn, keayrtyn elley fo stiurey ny h-Albey.
 
Linney 54:
Lesh çheet ny Stanlee gys y troyn hie Mannin stiagh dys eash ny s'reajit. Faagail magh nagh row ny shellooderyn noa er yn ellan agh ny keayrtyn, chur ad yn ellanfo stiurey kiannoortyn. Mastey olteynyn y lught thie shen, va'n cleayney ny smoo er yn ellan ec [[Juan II Stanlagh|y Reejery Juan Stanlagh]] (1414 - 1432), [[Jamys Stanlagh, 7-oo Eearley Derby]] (1627 - 1651) as [[Jamys Stanlagh, 10-oo Eearley Derby]] (1702 - 1736). Chur y chied jeu cribban er niart ny barranyn spyrrydoil, chur eh cooish leigh rere bing ayns ynnyd cooish leigh rere caggey, as va ny leighyn screeuit sheese. Ta enney share ayns shennaghys Vannin er y nah 'er, as eh enmyssit myr y Stanlagh Mooar, as y ven heshee echey, [[Sharlott Stanlagh, Ben eearley Derby|Charlotte de la Tremoille]] (ny Tremouille).
 
=== Caggey Theayagh Hostyn as yn Eddyr-reill ===
Ayns 1643 va [[Jamys Stanlagh, 7-oo Eearley Derby]] oardit liorish [[Çhalse I Hostyn|Çhalse]] dys goll dys Mannin, raad dy row yn sleih ayn baggyrt er irree magh, as adsyn cleaynit lesh ny taghyrtyn ayns Sostyn ec yn am.
 
Linney 61:
Shey meeghyn ny yei baase Çhalse ([[30 Jerrey Geuree]] [[1649]]), hooar y Stanlagh symney veih'n [[Henry Ireton|Ghineraal Ireton]] dys ny h-ellanyn y livrey seose, red nagh lhiggey eh. Ayns Mee Luanistyn ny bleeaney 1651 hie eh gys Sostyn lesh sidooryn ennagh, as 300 Manninee nyn mastey oc, dys coyrt ry cheilley lesh [[Çhalse II Hostyn|Ree Çhalse II]], as va'n barriaght oc er ny [[Markiee|Reeoilee]] ayns [[Cah Worcester]] rheynnit nyn mastey oc. V'eh taarit, currit ayns pryssoon ayns [[Cashtal ny Caayr]] as deyrit liorish quaiyl armee. V'eh currit dys baase ayns [[Bolton]].
 
=== Irree magh ===
Giare ny yei baase y Stanlagh, dirree Sidooryn Çheerey Vannin, fo kioneys [[Illiam Dhone|William Christian]] (ny ny share er fys myr Illiam Dhone), magh ayns oi ny Ben eearley as va dagh doon faagail magh Rosien as Purt ny h-Inshey gowit oc. V'ad currit ry cheilley lesh armee Ard-whaiylagh fo kioneys [[Robert Duckenfield|Curnal Duckenfield]]. Ny yei sthaagey giare, hug y Ven eearley seose.
 
Va [[Thomas Fairfax]] reiht ec [[Oliver Cromwell]] myr ''Çhiarn Vannin as ny h-Ellanyn'' ayns Mean Fouyir, as hannee Mannin fo reiltys ard-reeagh, as hannee yn cochiangley lesh Sostyn myr v'ayn hannah.
 
=== Aachouyr ny Stanleeyn ===
Va'n reiltys Stanlagh aachurrit er yn ellan ayns 1660. V'eh yn chied slattys jeh'n Çhiarn noa, [[Çhalse Stanlagh, 8-oo Eearley Derby]], na Illiam y chur er cooish leigh. V'eh jeant oolee as v'eh currit dys baase. Mastey sleih elley v'ayns yn irree magh cha row agh troor jeu er-lhimmey jeh'n phardooney cadjin. Agh, rere [[Oardagh-ayns-Coonseil]], v'ad pardoonit liorish Çhalse II, as va ny briwnysyn va freggyrtagh son deyrey Illiam kerrit.
 
Hooar Çhalse Stanlagh baase ayns 1672, as haink y mac echey Illiam Rickad Shorys Stanlagh, 9-o Eearley Derby ny yei derrey yn baase echey ayns 1702.
 
=== Aaphooaraghey ===
Hooar Ree Jamys baase ayns 1736, as hie ard-çhiarnys yn ellan gys [[James Murray, y Nah Duic Atholl]], dooinney mooinjerey as eirey echey. Ayns 1764 haink yn un lhiannoo echey [[Charlotte Murray, Bendiuic Atholl]] ny yei, as y fer sheshee eck, [[John Murray, 3-oo Duic Atholl|John Murray]]. Haink er Murray dy ve ny [[Çhiarn Vannin]]. Mygeayrt ny bleeaney 1720 haghyr bishaghey ayns traght contravanney. Ayns 1726 v'eh currit fo streeaney liorish [[Parlamaid y Reeriaght Unnaneysit|y Parlamaid]], agh car ny jeih bleeaney jerrinagh jeh ream Atholl (1756 - 1765) v'eh cha mooar dys, ayns sym y çheet stiagh Impiroil, v'eh streeanit. Dys eh shen y yannoo, va kiartyn ny h-Athollee myr Çhiarnyn Vannin kionnit fo £70,000 as va bleeantaght currit da'n Duic as y Vendiuic. Va ny kiartyn mannoragh, patroonys [[Aspick Sodor as Mannin|yn aspickys]], as dooraghtyn ennagh elley freilt oc, derrey v'adsyn creckit fo $417,144 ayns 1828.
 
Linney 78:
Haghyr sorçh eddrymaghey jeh'n stayd shen eddyr ny bleeantyn 1793 as 1826 nar va [[John Murray, 4-oo Duic Atholl]] ny [[Kiannoort Vannin|Chiannoort]]. Faagail magh dy row arganeysyn eddyr eh as y [[Kiare as Feed]] ren eh eiyrtyssyn lhiass yn ellan y chur er oaie. Ny yei'n immeeaght echey, ghow ny fir hoshee toshiaght reesht er nyn miallee oc, agh va ny smoo tastey soilshit magh oc na v'ayn hannah. Harrish shen, er y fa nagh row drogh hraghtey cha mennick na dy row eh roish, as er y fa dy row fooillagh bishee ec çheet stiagh Manninagh, hug lught y chioneys sooill ny share harrish Mannin. Booise da'n nhee shen as da çhaghteryssyn ny Manninee lesh ny h-arraghyn Goaldagh ayns 1837, 1844 as 1853, hooar ee custym ny sloo geyre as cooney keayrtagh ry hoi shassoo obbraghyn pobbylagh naggyr ayn.
 
== Yn Eash Noa-emshiragh ==
Lurg ny bleeaney 1866, nar hooar Mannin hene-reiltys ennymagh, ren ny Manninee goll er oai, as ec y traa t'ayn t'ad nyn go-phobble raahagh, lesh staydys pargys-keesh.
 
Linney 87:
Ayns ny 1990yn as ny 2000yn ta enney ny share ry akin ayns cultoor dooghyssagh Vannin, lheid as y chied [[Bunscoill Ghaelgagh|vunscoill Ghaelgagh]], chammah as aareayrtys er tarmaynys yn ellan.
 
== Jeeagh er neesht ==
* [[Ree Vannin as ny h-Ellanyn]] (1079 - 1164)
* [[Ree Vannin]] (1164 - 1504)
Linney 97:
* [[Beiyn anvio ass Mannin]]
 
== Imraaghyn ==
{{reflist}}
 
== Kianglaghyn mooie ==
* [http://www.gov.im/mnh/heritage/story/storyofmann.xml Skeeal Vannin] - Ynnyd-eggey yn Reiltys lesh çhaglym kianglaghyn fo shennaghys Vannin.
* [http://www.isleofman.com/locallife/genealogy/ Sheelogheydys Vannin] - oayllys fo sheelogheydys Vannin, veih isleofman.com
Linney 108:
[[Ronney:Shennaghys Vannin| ]]
 
[[ca:Història de l'Illa de Man]]
[[cy:Hanes Ynys Manaw]]
[[en:History of the Isle of Man]]