Kiangley kemmigagh: Difference between revisions

Content deleted Content added
No edit summary
Linney 54:
Ta gagh breneen Mg cur e lectraneyn mooie da breneen ocsygien. Er yn oyr dy vel '''daa''' lectrane caillit ec y vreneen Mg, ta shin screeu symbol yn eeane myr Mg<sup>2+</sup>. As er yn oyr dy vel daa lectrane cosnit ec y vreneen O, ta shin screeu yn eeane shen myr O<sup>2-</sup>.
 
== Y kiangley co-fioosaghcofioosagh ==
Cha nel beoyn er co-stooghyn ennagh lectraneyn y choayl ny lectraneyn y chosney. Dy cliaghtagh, ta neu-veainyn myr shen, myr sampleyr, carboan as hiddragien. Bentyn da co-vreneenyn as daa neu-veain ayndaue, ta ny breneenyn jannoo nyn gooid share dy gheddyn hoght lectraneyn ayns nyn vynneigyn-lectrane sodjey magh liorish '''rheynn''' lectraneyn. She '''kiangley co-fioosaghcofioosagh''' t'ayn eisht.<br />
Son y chooid smoo, she kianglaghyn co-fioosaghcofioosagh t'ec co-vreneenyn nagh vel ayndaue agh neu-veainyn, myr hiddragien (H<sub>2</sub>), cloreen (Cl<sub>2</sub>), neetragien (N<sub>2</sub>), ushtey (H<sub>2</sub>O), ammoiney (NH<sub>3</sub>), mettane (CH<sub>4</sub>), daa-ocseed charboan (CO<sub>2</sub>), a.m.s.
=== Kianglaghyn unnaneagh co-fioosaghcofioosagh ===
===== Sampleyr nane =====
Ayns gas hiddragien, cha nel breneenyn hiddragien nyn lomarcan - she co-vreneenyn t'ayn dy bollagh. Ayns gagh co-vreneen hiddragien, ta daa vreneen hiddragien kianglt ry-cheilley. Ayns gagh breneen hiddragien, cha nel agh un lectrane (H = 1). Dy chosney reaghey ny lectraneyn ayns hailium (He = 2), ta daa vreneen hiddragien çheet ry-cheilley dy rheynn lectraneyn dy ve goll rish hailium.<br />
Myr shen, ta daa lectrane syn ynneig sodjey magh ec gagh breneen hiddragien - y lectrane echey hene as y lectrane rheynnit. Ta shin gra kiangley '''unnaneagh co-fioosaghcofioosagh''' rish rheynn y phiyr-lectrane. Dy mennick, ta'n kiangley co-fioosaghcofioosagh shoh screeut myr shoh: H-H.
===== Sampleyr jees =====
Kiart goll rish gas hiddragien, ayns gas cloreen she co-vreneenyn jeant ass daa vreneen t'ayn. Ta piyryn dy vreneenyn cloreen kianglt ry-cheilley liorish kiangley co-fioosaghcofioosagh. S'leayr yn aght ta ny breneenyn cloreen goll er kiangley ry-cheilley my ta shin jeeaghyn er reaghey ny lectraneyn ayns breneen cloreen: Cl = 2, 8, 7
===== Sampleyr tree =====
Ayns co-vreneen mettane (gas dooghyssagh), ta un vreneen carboan ny lomarcan kianglt rish kiare breneenyn hiddragien. S'aashagh toiggal yn aght ta co-vreneen mettane goll er troggal my ta shin jeeaghyn er reaghey ny lectraneyn ayns ny breneenyn C as H:
Linney 68:
* H = 1<br />
Ta'n breneen carboan as ny kiare breneenyn hiddragien rheynn lectraneyn dy lhieeney ny fynneigyn sodjey magh oc.
=== Kianglaghyn co-fioosaghcofioosagh Dooble as Tree-filley ===
Choud as shoh, ta shin er ve jeeaghyn er kianglaghyn co-fioosaghcofioosagh raad ta piyr dy lectraneyn goll er rheynn eddyr daa vreneen. Agh ayns co-vreneenyn ennagh ta ny breneenyn cummit ry-cheilley liorish rheynn daa phiyr, ny tree piyryn, dy lectraneyn.<br />
''Tra ta un phiyr dy lectraneyn goll er rheynn, she kiangley co-fioosaghcofioosagh unnaneagh t'ayn.<br />''
''Tra ta daa phiyr dy lectraneyn goll er rheynn, she kiangley co-fioosaghcofioosagh dooble t'ayn.<br />''
''Tra ta tree piyryn dy lectraneyn goll er rheynn, she kiangley co-fioosaghcofioosagh tree-filley t'ayn.''<br />
==== Kianglaghyn co-fioosaghcofioosagh Dooble ====
Ayns co-vreneen ocsygien, O<sub>2</sub>, she kiangley dooble t'ayn. T'eh çheet lesh gagh breneen ocsygien hoght lectraneyn syn ynneig sodjey magh echey y chosney. Ta e hey lectraneyn hene ec gagh breneen ocsygien ayns yn ynneig sodjey magh echey, as t'eh rheynn daa lectrane elley. Ta sambyl elley jeh'n chiangley dooble ry-gheddyn ayns co-vreneen carboan.
==== Kianglaghyn co-fioosaghcofioosagh Tree-filley ====
Ta sambyl jeh kiangley tree-filley ry-gheddyn ayns co-vreneen neetragien. S'doillee yn kiangley eddyr ny breneenyn neetragien y vrishey. Shen y fa dy vel gas neetragien cho neu-ymobbreeagh. Cooinee dy nee N = 2, 5 reaghey ny lectraneyn ayns breneen neetragien.
 
== Troyn co-vunstooghyn eeaneagh as co-fioosaghcofioosagh ==
[[Coadan:NaCl2.jpg|thumb|alt=Jalloo jeh strughtoor NaCl.|Myr sampleyr, ta reaghey reajagh ny h-eeaneyn ayns crystal dy chloreed sodjum (NaCl) ry akin 'sy jalloo shoh.]]
Ta co-vunstooghyn eeaneagh (lectrofioosagh) jeant ass eeaneyn. Ta eayl jeant ass eeaneyn Ca<sup>2+</sup> as O<sup>2-</sup> ta cummit ry-cheilley liorish boandey eeaneagh. Dy cliaghtagh, ta millioonyn jeu goll er sniemmey ry-cheilley crystal y chroo. Ta shin gymmeydey scellyn-X dy gheddyn magh reaghey ny eeaneyn ayns crystalyn. She William Bragg as e vac Lawrence Bragg ren lhiasaghey yn aght dy gheddyn magh y strughtoor jeh crystalyn lesh skellyn-X.
Linney 88:
# '''Dy cliaghtagh, ta covunstooghyn eeaneagh lheie ayns ushtey.''' Ta tayrnys eddyr co-vreneenyn ushtey as eeaneyn. Ta ny h-eeaneyn goll er tayrn ass y chleeah crystallagh as t'ad goll er lheie.
# '''Foddee lectraghys roie trooid covunstooghyn eeaneagh tra t'ad lheit, ny tra t'ad lheiht ayns ushtey.''' Ayns ny staydyn shen, foddee ny h-eeaneyn gleashaghey mygeayrt as y stroo lectragh y ymmyrkey. Cha nod lectraghys roie trooid co-vunstoo eeaneagh tra t'eh stooalt er y fa nagh vel ny h-eeaneyn seyr dy ghleashaghey mygeayrt eisht.
=== Troyn cadjin co-vunstooghyn co-fioosaghcofioosagh ===
Dy mennick, ta co-vunstooghyn jeant ass bunstooghyn ta ry-gheddyn sy vean jeh Taabyl ny Bunstooghyn, m.s., carboan, neetragien, fosfaar, a.m.s. sambil jeh co-vunstooghyn co-fioosaghcofioosagh, shen ushtey, mettane, ammoiney, a.m.s.. Ta paart dy hroyn co-chadjin ec ny co-vunstooghyn ooilliu:
# '''She ushlee ny gassyn co-vunstooghyn co-fioosaghcofioosagh ec tempreilys-shamyr, son y chooid smoo.''' Cha nel forsey lajer tayrn ny co-vreneenyn ry-cheilley.
# '''Pointyn-lheie as pointyn-broie ny co-vunstoghyn co-fioosaghcofioosagh, t'ad injil son y chooid smoo.''' Cha nel forsey lajer cummal ny co-vreneenyn ry-cheilley. Myr shen, cha nel feme er monney bree dy hayrn no co-vreneenyn veih my cheilley. She 0°C y point-lheie jeh rio, as she 100°C y point-broie jeh ushtey.
# '''Co-vunstooghyn dy liooar (agh cha nee ad ooilley), cha nel ad lheie ayns ushtey.''' Cha nel shen taghyrt er yn oyr nagh vel eeaneyn ayns co-vunstooghyn co-fioosaghcofioosagh. Agh ta co-vunstooghyn dy liooar lheie ayns ushtey.
# '''Cha nod lectraghys strooaney trooid co-vunstooghyn co-fioosaghcofioosagh.''' Cha nel eeaneyn ayns co-vunstooghyn co-fioosaghcofioosagh, as myr shen cha not lectraghys roie trooid oc. Agh, ny keayrtyn, foddee covunstooghyn ymobbraghey lesh ushtey, as ta eeaneyn jeant eisht. Myr sampleyr, ta cloreed hiddragien, HCl, lheih ayns ushtey, as eisht foddee lectraghys strooaney trooid y lheihys.
===Giare-choontey troyn ny co-vunstooghyn eeaneagh as co-fioosaghcofioosagh:===
{| class="wikitable"
|-
! Co-vunstooghyn eeaneagh !! Co-vunstooghyn co-fioosaghcofioosagh
|-
| Stooaltaneyn dy cliaghtagh ec tempreilys-shamyr. || Ushlee ny gassyn ec tempreilys-shamyr.