Sphinx: Difference between revisions

Content deleted Content added
Xqbot (resoonaght | cohortyssyn)
m bot currit stiagh ec: kn:ಸ್ಫಿಂಕ್ಸ್‌ (ಸಿಂಹನಾರಿ); cosmetic changes
Linney 1:
[[ImageCoadan:Cairo, Gizeh, Sphinx and Pyramid of Khufu, Egypt, Oct 2004.jpg|250px|right|thumb|[[Sphinx Mooar Giza]], lesh [[Pyramid Khufu]] 'sy chooyl-ynnyd]]
Ta'n '''sphinx''' jalloo feayn-skeealleydagh baagh-chrooagh, ta soilshaghit magh myr [[leion]] ny lhie sheeynt lesh kione deiney. Ta'n bunneydys echey soit ayns shenn jallooyn grainnit ayns [[Shenn-Reeriaght]] [[Yn Çhenn-Egypt|ny Shenn-Egypt]], quoi dy vel yn ennym "toghteyder" currit orroo liorish ny Greagee. Ta cretooryn cosoylagh ry-akin ayns Jiass as Shiar-Yiass ny h-Aishey, as va aavioghey yn sphinx ayns ellyn jesheenagh ny h-Oarpey veih'n [[Yn Aaruggyr|Aaruggyr]] derrey'n laa t'ayn.
 
== Sphinxyn Egyptagh ==
Ayns feayn-skeealleydaght ny [[Yn Çhenn-Egypt|Shenn-Egypt]], ta'n sphinx ny chretoor baagh-chrooagh, ta soilshaghit magh myr leion ny lhie sheeynt lesh kione deiney, ny nish as reesht lesh kione shirragh, shawk, ny rea echey ny eck. Va'n bunneydys ec y sphinx 'sy [[Shenn-Reeriaght (Yn Egypt)|Shenn-Reeriaght]] as v'eh cochianglt lesh [[Jeeaght ny Greiney]] [[Sekhmet]], quoi va ny yeelaght elgyssagh caggee as ny choadeyder er ny pharaohyn. Hannee eh ny yalloo lajer ayns craueeaght ny h-Egypt er feie e shennaghys, as rish traa shallidagh un-yeeaghys hene [[Amarna]]. Va reih nyn ging oc bunnit er soiaghey yn sphinx as ny jeeaghtyn enmyssit v'ayns yn ard shen ny ny jeeaghtyn scanshoil ayns çhiamble ny jeeghyn ooilley Egyptagh ec y traa v'ayn.
 
Ny s'anmey, va jalloo yn sphinx, ny red va cosoylagh lesh yn eie Egyptagh, currit stiagh ayns cultooryn elley, ga-yeih dy vel baght elley currit er kyndagh rish çhyndaaghyn er cur sheese ny bun-sphinxyn as aafilley eieyn bentyn da tradishoonyn cultooragh elley.
 
[[ImageCoadan:Sphinx of Hetepheres II - fourth dynasty of Egypt.jpg|200px|left|thumb|Fodde yn chied sphinx, [[Hetepheres II]] veih'n chiarroo reeraghtys (Museum Chairo)]]
Dy cadjin, va ny sphinxyn troggalt myr coadeyderyn ny çhiambleyn; v'ad currit sheese riosh troggalyn ard-obbrinagh lhied as tommanyn reeoil ny çhiambleyn craueeagh. Foddee v'eh yn chied sphinx na'n sphinx va soilshaghey magh [[Hetepheres II]], jeh'n chiarroo reeraghtys eddyr ny bleeantyn [[2723 RC|2723]] derrey'n vlein [[2563 RC]]. She [[Mooar Sphinx Giza]] y sphinx smoo rere foaynoo as mooadys ({{coor cn|29|59|N|31|08|E|Hwoaie|Hiar|type:city}}). Faagail magh nagh vel fys ain er date y hroggalys, t'eh er credjal dy vel kione y sphinx shen ny chione y pharaoh [[Khafra]].
 
[[ImageCoadan:Sphynxes.JPG|200px|right|thumb|Astyl sphinxyn lesh king-rea orroo ec [[Karnak]] ayns [[Luxor]] veih'n hoghtoo reeraghtys jeig]]
Cha nel fys ain er enmyn va currit er ny jallooyn shen ec ny troggeyderyn. Ec soiaghey y Vooar Sphinx, ta cowrey grainnit er clagh hoit va currit sheose thousane bleeantyn ny yei liorish [[Thutmose IV]] ayns [[1400 RC]] rollaghey tree reayrtysyn jeeaght ny Greiney ynnydagh ec y traa v'ayn, ''[[Khepera]]'' - ''[[Re]]'' - ''[[Atum]]''. Haink er cur stiagh ny jallooyn shen ayns ard-hroggalysyn tomman as çhiambleagh dy ve tradishoonagh, as va king ny pharaohyn grainnaghit er-baare ny jallooyn coadeyderyn dy hoilshey magh yn faggys-mooinjerys oc lesh y yeeaght cummaghtagh, [[Sekhmet]].
 
Ta ram sphinxyn ard-ghooagh elley, lhied as y fer ta kione y pharoah [[Hatshepsut]] er, lesh y tuarastyl eck grainnaghit ayns [[clagh ryal]] as eh soit ayns [[Thie Tastey Baljagh yn Ellyn]] ayns [[York Noa (balley)|York Noa]], as y sphinx alabastyr [[Memphis, yn Egypt|Memphis]], ta soit çheu sthie jeh'n thie tastey mooie fo'n speyr. Va'n cooish lheanaghit dy yannoo astylyn mooarey lesh sphinxyn as ad cur arrey er çheet stiagh gys tommanyn as çhiambleyn, as currit er postyn er greeishyn gys ard-hroggalysyn mooarey. Va nuy cheead jeu, as ad cowraghey [[Amon]], troggit ayns [[Thebes]], raad dy row e chultys echey ny stroshey.
 
[[ImageCoadan:Sphinx MET 11.185.jpg|thumb|upright|Sphinxyn Greagagh Shenn-emshiragh Jeianagh, [[Attica]], m. 530 RC]]
 
== Tradishoonyn Greagagh mychione sphinxyn ==
Veih'n [[Yn Eash Ooha|Eash Ooha]] va kianglaghyn traghtee as cultooragh eddyr ny Greagee as ny h-Egyptee. Roish cummaltys ny h-Egypt liorish [[Alistair Mooar]], va nyn ennym ''sphinx'' currit er ny jallooyn shen. Screeu screeudeyryn shennaghys as çheeroaylleeghyn Greagagh mie dy liooar mychione cultoor ny h-Egypt. Ny cheayrtyn, hugg ad ''criosphinxyn'' er sphinxyn lesh king-rea orroo, as ''hierocosphinxyn'' er fir lesh king-ushag.
 
Linney 28:
Va'n Sphinx ny chowrey da'n shenn steat-valley [[Chios]], as v'eh ry-akin er sealyn as cooinaghyn veih'n sheyoo eash RC derrey'n treeoo eash BNJ.
 
=== Raa dorraghey yn Sphinx ===
T'ad gra dy row yn Sphinx freayll arrey er çheet stiagh gys y valley Greagagh, Thebes, as dy row eh cur raa dorraghey er troailtee as ad geearree entreilys. Cha row yn raa dorraghey sonrit liorish skeealeree leah ny skeealyn mychione y sphinx, as cha row eh bun-towshanit derrey shennaghys jeianagh ny Greag.<ref>{{enmyslioar|sjerree=Edmunds|kied=Lowell|ennym=The Sphinx in the Oedipus Legend|blein=1981|soilsheyder=Hain|boayl=Königstein im Taunus|id=ISBN 3-445-02184-8}}</ref>
 
V'ad dy gra ayns ynsagh jeianagh dy row yn sphinx currit veih'n çheer valley [[Yn Eetoip|Eetoipagh]] liorish [[Hera]] ny [[Ares]] gys [[Thebes, yn Ghreag|Thebes]], raad, rere screeunyn [[Sophocles]], ''[[Oedipus Tyrannus]]'', t'ee cur y raa dorraghey smoo scanshoil er ny troailtee: "Quoi'n cretoor ta n'gholl er kiare cassyn 'sy voghrey, er daa chass ec munlaa, as er tree cassyn 'syn 'astyr?" Va'n sphinx toghtey as gee dooiney mannagh vel y freggyrt echey. Va'n raa dorraghey feayslit ec [[Oedipus]]: freggyrt, Fer&mdash;taFer—ta snaue er kiare cassyn myr lhiannoo, eisht er daa chass myr fer aasit, as ta n'gholl lesh maidjey shooyl ayns e henndiaght.
 
Ta'n skeeal gra, er y fa dy vel y Sphinx bwoalt, cheau ee ee hene veih creg ard as v'ee marroit myr eiyrtys. Ta lhiaggan elley gra dy row ee eeit lioree hene. Myr shen, foddee Oedipus soilshaghey magh myr [[liminal]] ny jalloo "hole y dorrys", ta cooney lesh y chaghlaays ass ny shenn-chliaghtaghyn craueeagh, ta cowraghit lesh marroo yn Sphinx, as aase ny jeeaghtyn Olympagh noa.
 
== Sphinxyn ayns Jiass as Shiar-Yiass ny h-Aishey ==
[[ImageCoadan:Purushamrigatribhuvanai01.JPG|thumb|Purushamriga ny yn sphinx Injinagh myr ta grainnaghit er çhiamble y Shri Varadaraja Perumal ayns [[Tribhuvana]], yn Injey]]
Ta bioagh covestagh feayn-skeealleydagh lesh corp leion as kione deiney ry-gheddyn ayns tradishoonyn, feayn-skeealleydaght as ellyn ny h-Aishey Yiass as Hiar Yiass.<ref>Deekshitar, Raja. "Discovering the Anthropomorphic Lion in Indian Art." ayns ''Marg. A Magazine of the Arts''. 55/4, 2004, p.34-41; [http://www.sphinxofindia.rajadeekshithar.com Sphinx of India]</ref> V'ad er fys myr ''purushamriga'' ([[Sanskrit]]: "baagh-ghoiney"), ''purushamirukam'' ([[Tamilish]]: "baagh-ghooiney"), ''naravirala'' (Sanskrit: "kayt-ghooiney") 'syn [[Yn Injey|Injey]], ny myr ''nara-simha'' ([[Pali (çhengey)|Pali]]: "leion-ghooiney") ayns [[Sri Lanka]], ''manusiha'' ny ''manuthiha'' (Pali: "leion-ghooiney") ayns [[Myanmar]], as ''nora nair'' ny ''thepnorasingh'' ayns [[Yn Çheer Thai|y Çheer Thai]].
 
Linney 43:
Ayns jiass ny h-Injey, ta'n "sphinx" er fys myr ''purushamriga'' (Sanskrit) ny ''purushamirukam'' (Tamilish), ta çhyndaait myr "baagh-ghooiney". T'eh ry-gheddyn ayns ellyn jallooagh ayns çhiambleyn as plaaseyn raad dy vel cooishyn [[apotrope]]agh echey, myr v'ec ny sphinxyn ayns çheeraghyn elley ayns ny shenn-eashyn.<ref>{{Enmyslioar|sjerree=Demisch|kied=Heinz|ennym=Die Sphinx. Geschichte ihrer Darstellung von den Anfangen bis zur Gegenwart. |blein=1977|boayl=Stuttgart}}</ref> Rere tradishoon, t'ad gra dy vel y sphinx goaill magh peccaghyn nyn ooashleyderyn as ad goll stiagh 'sy çhiamble, as dy vel y sphinx dy chastey olk. Lesh shen, t'eh ry-akin ayns buill strateyshagh er y [[gopuram|ghopuram]] ny çheet stiagh y çhiamble, ny faggys da çheet stiagh y [[Sanctum Sanctorum]].
 
[[ImageCoadan:Purushamrigachidambaram01.JPG|thumb|left|200px|Y fer-phurushamriga ny yn sphinx Injinagh ta freayll arrey ec çheet stiagh y çhiamble Shri Shiva Nataraja ayns Chidambaram]]
 
Ta paart trome-cheeallagh ec y ''phurushamriga'' ayns oardeeyn laaoil as bleinoil ayns çhiambleyn [[Shaiva]] ny h-Injey Yiass. Ayns oardagh y [[sodasa-upacara]] (ny shey onnoryn jeig), ta ny ghoaill eddyr un cheayrt as shey keayrtyn 'sy laa ec tulleeyn casherick trome-cheeallagh, t'eh myr cowrey ooashlee er nane jeh lostanyn y [[diparadhana]] ny jesh-chliaghtey ny lostanyn. Myreddin, ayns ram çhiambleyn ta'n ''purushamriga'' nane jeh ny ''[[vahana]]'' ny ymmyrkagh y yeeaght car immeeaghtyn y [[Brahmotsava]] ny feailley.
Linney 56:
<br clear="left"/>
 
== Laaragh fotografyn ==
<gallery>
Image:Museo Egizio di Torino-631 o.jpg|Sphinx Egyptagh sampleyragh lesh kione deiney
Image:Hatshepsut-SmallSphinx MetropolitanMuseum.png|Sphinx y pharaoh Egyptagh [[Hatshepsut]] lesh cleaysh neuchadjin as troyn roo, 1503-1482 RC
Image:028MAD Sphinx.jpg|Shenn-sphinx Greagagh ass [[Delphi]]
Image:Tetradrachm Chios 420-350BC obverse CdM Paris.jpg|Cowrey va ymmydit da cooid as cooinaghyn [[Chios|Chiosagh]]agh rish ny traaghyn roie-Ghreagagh
Image:Sphinxes.jpg|Va sphinxyn 3000 bleeaney d'eash kionnit stiagh veih'n Egypt dy chur daah er ynnydyn ny theay ayns [[Caayr Pheddyr]] as [[preeu-valley|preeu-valjyn]] ny [[Yn Oarpey|h-Oarpey]] elley
Image:Wien Schloss Belvedere DSC03014.JPG|[[Belvedere (plaase)|Plaase Belvedere Eaghtyragh]] ayns [[Veen]]
Linney 75:
</gallery>
 
== Imraaghyn ==
{{reflist}}
 
== Jeeagh er neesht ==
* [[Greeu]]
* [[Pyramid]]
Linney 88:
{{commons|Sphinxes|Sphinxyn}}
 
[[CategoryRonney:Cretooryn shenn-skeealagh Egyptagh]]
[[CategoryRonney:Cretooryn shenn-skeealagh Greagagh]]
[[CategoryRonney:Crosh-sheelreeyn feayn-skeealleydagh]]
[[CategoryRonney:Sorçhyn jeantaneyn Egyptagh]]
[[CategoryRonney:Raaghyn dorraghey]]
[[CategoryRonney:Cretooryn sheiltynys]]
 
[[ar:أبو الهول]]
Linney 118:
[[ja:スフィンクス]]
[[ka:სფინქსი (მითოლოგია)]]
[[kn:ಸ್ಫಿಂಕ್ಸ್‌ (ಸಿಂಹನಾರಿ)]]
[[ko:스핑크스]]
[[lt:Sfinksas (mitologija)]]