Ta daa-veaghee (y possan bea-oaylleeagh Amphibia) nyn maaghyn yl-hermagh ectoçhermagh ta caghlaa cummey. Ta’n larvey gennal ushtey, agh ta'n cummey aasit gennal aer. Son y chooid smoo, ta kiare lurgaghyn oc. Ta daa-veaghee breh ny h-oohyn oc ayns ushtey, gollrish ny shennayraghyn eeastagh oc.

Amphibia (oaylleeagh)
Daa-veaghee (cadjin)
Rheam fossylagh: Anmagh 'syn Eash Devoniagh


Rang oaylleeagh
Reeriaght: Animalia
Phylum: Chordata
Fo-phylum: Vertebrata
Far-rang: Tetrapoda
Rang: Amphibia
Linnaeus, 1758
Fo-rangyn & oardaghyn

Oardaghyn reagh

Ta tree oardaghyn daa-veaghagh er mayrn. Ta rannagyn, y possan smoo, nyn naa-veaghee gyn famman, as ta’n chooid smoo jeu nyn lheimmeyderyn mie. Ta famman ec lossagyn foast, as ta’n possan shoh goaill stiagh yn axolotl as yn olm, daa cretooryn nagh vel rieau çheet dy ve nyn lossagyn aasit. Y treeoo oardagh, shen ny kaikilee, daa-veaghee gollrish beisteigyn ta towlaghey fo thalloo. Cha nel cassyn oc[1].

Geddyn sliught reagh

 
Kaikilagh ayns gharey baagh Han Antonio, Texas

Son dy gheddyn sliught, ta feme er ushtey millish ec daa-veaghee, son y chooid smoo. Ta kuse jeu fuillaghtyn ushtey sailjey, agh cha nel daa-veaghagh saailley erbee ayn. Ny yei shen, ta ymmodee keead dooie rannag ayn gyn feme er ushtey. Ta’n chooid smoo jeu cummal ayns keyll ‘liaghey ghrianchryssagh. T’ad brey oohyn, agh t’ad gaase dys rannagyn aasit sthie ny h-oohyn; cha nel keim “rannag aeg” er lheh oc.

Ta’n chooid smoo jeh daa-veaghee breh oohyn ‘syn ushtey. S’doo adsyn er y fa dy vel melanin ayndaue son dy choadey ad noi sollys erskyn-ghorrym[1]. Ta ny h-oohyn shoh çheet dy ve nyn naa-veaghee aeg, as adsyn cummal ‘syn ushtey, as gennal liorish grooane. Beggan er veggan, t’ad caghlaa cummey dys cummey daa-veaghagh aasit as goaill toshiaght ennal aer. Ny yei shen, ta shiartanse dy lhimmaghyn ayn, goaill stiagh yn acsolotl as yn olm.

Ny caghlaaghyn ta taghyrt, cy cadjin t’ad goaill stiagh:

  • aase scowanyn ayns ynnyd jeh grooaneyn
  • aase fairaigyn son dy haghney coayl ushtey
  • ta ny sooillyn caghlaa son fakin çheumooie jeh’n ushtey, as gaase farvollee
  • aase dollan cleayshey
  • ta famman rannagyn tuittym

Cha nel agh un fosley cooyllagh ec daa-veaghee: y cloaca. Ta keck as killagyn gientynagh chammah çheet magh assjee[1].

Ta’n kaikilagh Siphonops annulatus lhiggey da’n sliught eck gee e crackan. Erreish daue gee y clane brat sodjey magh, t’ad fuirraghtyn derrey t’eh er d’aase erash, as jannoo y red cheddin reesht. Ta dooieyn elley ayn as y sliught oc breh çheusthie jeu. Agh ny yei shen, ta’n voir cur bee daue; t’ad gee brat sodjey magh y feddan ooh eck[1].

Aafilley reagh

 
Ichthyostega, aayannoo

Ayns 2004, hooar ad fossyl as ny troyn kiart echey son dy arraghey ass yn ushtey da’n thalloo. Hie eh er feddyn ayns yn Arctagh Canadagh, as hug ad yn ennym Tiktaallik er, rere ennym ynnydoil eeast mooar ta ry-akin ‘syn ard. She cretoor vooar v’ayn, mysh daa veader ‘sy lhiurid. Ga dy nee eeast baghtal v’ayn, as crottylyn er, va mwannal so-lhoobey echey as beeal mooar. Dy scanshoil, t’eh ry-akin er ny ushylagh echey dy row uiljyn echey, as dy row maaigyn echey beggan gollrish adsyn t’ec raun chleayshagh. T’eh jeeaghyn dy nod Tiktaalik nyn ngymmydey dy hroggal eh hene dys y cleeau, agh cha nod eh shassoo dy firrinagh, ny tayrn eh hene magh ass yn ushtey, s’cosoylagh. Foddee dy row eh feeu snaue mygeayrt yn ushtey thanney son beisteigyn as y lheid[1]. Cretooryn elley, ren ad aafilley tro elley ta scanshoil son cummal er y thalloo: foddee ad ennal aer. Ta cloan jeu ayn foast, as adsyn nyn eeastyn scowanagh. Ta daa phoagey feer chuishlagh ec y scoarnagh oc, as ta’n eeast sluggey aer stiagh daue. Myr shen, ta’n fuill lheie ocsygien ass yn aer trooid ny far-chrackan. Chammah’s shen, ta friogganyn babbanagh, muskylagh ec kuse jeu. Myr shen, ta eie ain er kanys yeeagh y chied cretoor ren çheet ass yn ushtey dys y thalloo. Ta’n fossyl Ichthyostega mastey yn lheid. Ta kione gollrish croggyl echey, as asnaghyn lajer son dy lhiettal da’n craue-drommey echey tuittym, as lhiggey da ennal dy mie. Ny yei shen, ta famman eeastagh echey. S’cosoylagh dy ren eh cummal ‘syn ushtey son y chooid smoo, ayns anagh foddee, raad nagh row monney ocsygien ry-gheddyn; agh dy beagh eh ny hooyl er y thalloo ny keayrtyn son ny smoo bee as aer [1].

Ennal crackanagh reagh

Foddee daa-veaghee ‘ennal’ trooid y chrackan oc: t’ad soo stiagh ocsygien stiagh ‘sy sleetçh orroo, as veih shoh, t’eh goll trooid y chrackan stiagh ‘sy fuill. Son y chooid smoo, cha nel monney scansh ec shen, er y fa dy vel ad gennal rere’n aght cadjin chammah. Agh ta kuse dy lossagyn ayn (myr sampleyr, y genus Hydromantes Americaanagh) as ad er goayl ny scowanyn v’oc; myr shen, t’eh orroo gennal trooid y chrackan oc ynrican[1].

Ta crackan ‘fynnagh’ ec y rannag fynnagh firrynagh, as myn-eddanyn ry-gheddyn fo’n chrackan. Ta’n fer shoh ny smoo na’n ven echey, as ceau ny smoo traa ayns yn ushtey, goaill stiagh freayll arrey er ny h-oohyn. Myr shen, t’ad credjal dy vel bun y ‘folt’ feme ocsygien, as adsyn cur da ny smoo reamys son soo stiagh ocsygien[2][3]. Ta scowan beg ec y dooie shoh.

Rheam reagh

Ta daa-veaghee ry-gheddyn er dagh mooar-rheynn, er lhimmey jeh’n Antarctagh. Ta’n feme oc er ushtey millish cur cagliagh er c’raad foddee ad cummal, ga dy vel ushtey sailjey mie dy liooar da kuse jeu. Foddee beggan beg cummal ayns buill çhirrym, myr sampleyr ny rannagyn kiebbey-chassag Americaanagh, as amm guirr feer veg oc. Cha mie lhieu buill feayr noadyr, goaill stiagh slieau ardey. Cha nel kaikilee ry-gheddyn agh ayns ardjyn grianchryssagh; ta rannagyn ry-gheddyn ayns dy-chooilley çheer, faggys. Ta’n ard share da daa-veaghee yn ard grianchryssagh ayns America Ladjynagh.

Imraaghyn reagh

  1. a b c d e f g Attenborough, David (2008). "1: Between water and the land", Life in cold blood. BBC Books. ISBN 9780563539223.
  2. Noble, G. K. (1925). "The integumentary, pulmonary, and cardiac modifications correlated with increased cutaneous respiration in the Amphibia: a solution of the 'hairy frog' problem" (Baarle). Journal of Morphology 40 (2): 341-416. 
  3. Stebbins, Robert C.; Cohen, Nathan W. (1997). "3", A natural history of amphibians (Baarle). Princeton University Press, 23. ISBN 9780691102511.