She lus 'sy chynney Asteraceae eh cardoon (Cynara cardunculus). She mooinjer dooghyssagh onnane vlasstal t'ayn, as shimmey troarag t'echey. T'eh dooghyssagh da'n Oarpey heear as Meanvooiragh.

Cardoon

Cardoon ayns Park Ashoonagh Costa Vicentina, Yn Phortiugal


Rang oaylleeagh
Reeriaght: Plantae
(neu-rheynnit): Angiospermae
(neu-rheynnit): Eudicotyn
(neu-rheynnit): Asteridyn
Oardagh: Asterales
Kynney: Asteraceae
Genus: Cynara
Dooie: C. cardunculus
Ennym daa-ennymagh
Cynara cardunculus
L.
Co-cheayllee

Cynara scolymus L.[1]

Jalloo-oaylleeaght reagh

She lus sheer-vio lussagh t'ayn. T'eh gaase wheesh as 1.5m er yrjid. Ta duillagyn babbanagh glassey ny leeah-ghlassey echey, wheesh as 50cm er lhiurid, as jialgyn mooarey orroo. Ta ny blaaghyn gorrym-jiarg reaghit myr pseudanthium as ta jialgyn foawragh nyn mast'oc. Ta'n pseudanthium wheesh as 6cm er crantessen.[1][2][3][4]

Share lesh ardjyn çhirrym, sheear dys yn Varoc as yn Phortiugal, shiar dys Yn Libya as yn Ghreag, as twoaie dys yn Chroit as y Rank yiass. T'eh ry-akin 'syn Cheeprey, ny h-Ellanyn Canaaragh as yn Vadeirey myrgeddin, as dooghyssagh daue, foddee.[5] She sarkyl t'ayn ayns pampas ny h-Arjenteen, yn Austrail as California.[4]

Myr troarey 'sy Reeriaght Unnaneysit, chossyn y lus Award of Garden Merit liorish y Royal Horticultural Society.[6]

Troarey reagh

Ta daa phossan troarag ayn. Ta cardoon hene (Cynara cardunculus, cocheayllagh rish C. cardunculus arr. altilis DC) er ny reih son gish duillag yn-ee. Ta onnane vlasstal (Cynara cardunculus possan Scolymus, cocheayllagh rish Cynara scolymus ny C. cardunculus arr. scolymus (L.) Fiori) er ny reih son buinnaghyn blaaghey yn-ee. Ta'n daa hroarag ny smoo na'n lus feie; cha nel monney jialgyn oc, as ta ny gish as blaaghyn ny smoo, myr shen ta troar smoo ry-gheddyn assdaue as t'eh ny sassey ad y chur stiagh.[1][7] Cha nel monney scansh eddyr y jees oc as cardoon feie, as ta niart crosh-heelree eddyr oc. S'doillee daue crosh-heelraghey marish dooieyn Cynara elley.[1]

Share da amm aase feayr as liauyr, mysh queig meeghyn, agh cha nod eh shassoo noi rio. Ta feme echey er rheamys mooar, as myr shen cha nel eh goll er troarey monney agh raad ta aggyrtys ynnydagh er.

Ta jialgyn beggey do-akin, bunnys, er gish chardoon, as t'ad guinnagh dy liooar. Ta troaragyn gyn jialgyn er nyn droarey noi shen, agh bare dhyt kiarail y ghoaill gyn scansh da'n troarag t'ayn.

Ymmyd bee reagh

Dee ad cardoon 'sy Çhenn Ghreag, 'sy Çhenn Raue as 'sy Çhenn Phershagh. Ta feanish ayn jeh'n cherroo eash RJC liorish Theophrastus, myr κάκτος (Ladjyn: cactus), agh cha nel enney y lus shen cruinn.[1] V'eh ry-akin 'syn Oarpey mean-eashagh as jeianagh leah, as ayns America rish amm ny coloinyn. Hie eh ass fashan anmagh 'sy 19oo eash, agh t'eh goll er troarey foast 'sy Rank, y Spaainey as yn Iddaal. Ayns ard Geneva, ta troarag ynnydagh 'Argenté de Genève' ('Cardy') ny sur-vee ynnydagh.[8] T'eh cadjin dy liooar 'syn Affrick hwoaie, ayns couscous Algeeragh as Tooneeshagh.


Ta ny buinnaghyn yn-ee, as t'ad goll er ee 'syn Iddaal yiass as 'sy Çhissyl.[9] Ayns buill elley, t'ad gee ny gish son y chooid smoo.

Ta ny gish goll er çhaglym 'sy yeurey as yn arrey, kiart roish blaaghey.[7] Ta'n blass orroo gollrish blass onnane vlasstal.

"Roish my çhaglym cardoonyn son y voayrd, ta shin giallaghey ad liorish co-chiangley ad as filley coonlagh mygeayrt oc, as kiangley eshyn mygreddin, as faagail ad rish tree shiaghteeyn."[10]

Ymmyd elley reagh

T'ad geddyn ensymeyn ass cardoon dys jannoo caashey feill-haghnagh. Ta caashey tradishoonagh ny Portiugal jeant jeh'n vinjey shoh ynrican, myr sampleyr, Queijo de Nisa.

T'eh goll er troarey myr lus jesheenagh, as ta blaaghyn mooarey as glasseraght yial ec troaragyn jesheenagh.[4]

'Sy 21oo eash, t'ad cur geill da myr bun bea-gheesyl. Ta ooill ry-gheddyn ass ny rassyn echey, as t'eh gollrish ooill lus ny greiney. Hooar ronsaghey dy vel eh ny share na ooill reap bentyn rish cormid bree as jeeyl çhymbyllagh.[11]

Jallooyn reagh

Imraaghyn reagh

  1. a b c d e Sonnante, G., Pignone, D, & Hammer, K. (2007). The Domestication of Artichoke and Cardoon: From Roman Times to the Genomic Age. Ann. Bot. 100: 1095–1100. Lane choontey.
  2. "Malta's Native Flora". Er ny hashtey veih yn lhieggan bunneydagh er 2009-05-12. Feddynit magh er 2014-01-16.
  3. Tela Botanica: Cynara cardunculus L. (in French)
  4. a b c Huxley, A., ed. (1992). New RHS Dictionary of Gardening. Macmillan ISBN 0-333-47494-5.
  5. Euro+Med PlantBase Cynara cardunculus
  6. Cynara cardunculus AGM. Royal Horticultural Society. Feddynit er 2013-02-08.
  7. a b Plants for a future: Cynara cardunculus
  8. "Conservation of plant genetic resources: Swiss National Database". Er ny hashtey veih yn lhieggan bunneydagh er 2014-11-10. Feddynit magh er 2014-01-23.
  9. Pignone, D, & Sonnante, G. (2004).Wild artichokes of south Italy: did the story begin here? Genetic Resources and Crop Evolution 51 (6): 577-580. Abstract
  10. Vilmorin-Andrieux, M. & Robinson, W. (1885). The vegetable garden: Illustrations, descriptions, and culture of the garden vegetables of cold and temperate climates, Baarle, Jeavons-Leler Press as Ten Speed Press.. “Before cardoons are sent to table, the stalks or ribs are blanched, tying them together and wrapping them round with straw, which is also tied up with cord, and left so for about three weeks”
  11. Javier Dufour (2013). "Comparative Life Cycle Assessment of Biodiesel Production from Cardoon (Cynara cardunculus) and Rapeseed Oil Obtained under Spanish Conditions" (Baarle). Energy Fuels 27 (9). doi:10.1021/ef400951f.